کد مطلب:62553 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:182
واعملوا انه من لم یعن علی نفسه حتی یكون له منها واعظ و زاجر لم یكن له من غیرها لا زاجر و لا واعظ.[1] آگاه باشید آن كس كه به خویش كمك نكند و تا واعظ و مانعی از درون جانش برای او فراهم گردد، از سوی دیگران برای او واعظ و مانعی نخواهد بود. سخن امیر مؤ منان (ع ) مربوط به ایمان درونی انسان ها است كه با تقویت آن، آدمی از گناه پرهیز می كند و در صورت ضعف ایمان، امر و نهی و موعظه بیرونی، برای او كارساز نمی باشد. بنابراین نظارت دیگران تنها هنگامی نتیجه مطلوب را به دنبال خواهد داشت كه در درون كاركنان نیز، نیروی باز دارنده ای حاكم باشد. بنابر آنچه به آن اشاره شد، نظارت دیگران، در صورتی نتیجه مطلوب را به دنبال خواهد داشت كه در درون كاركنان نیز، نیروی باز دارنده ای حاكم باشد. تنها در این صورت است كه نظارت، كامل می گردد. از سوی دیگر، در پاره ای از نظارت های بیرونی، همواره این دغدغه وجود دارد كه آیا دستاورد آن از اعتبار و صحت كافی برخوردار است یا آن كه شائبه ها و اهداف دیگری در كار است، و زد و بندهای رفاقتی و یا كینه توزانه در آن نقش داشته است. از این رو، همواره بایستی بر ناظران و بازرسان نیز ناظران دیگری گماشت تا مراقب درستی نظارت آنان باشند؛ و به این ترتیب، این ناظران نیز محتاج ناظران دیگری هستند و همین طور... در صورتی كه اگر ناظران، خود دارای عامل باز دارنده درونی و به اصطلاح خود كنترل باشند، این دغدغه و نگرانی تا میزان قابل توجهی كاهش می یابد، و صحت گزارش های آنان، از ضریب اطمینان بالاتری برخوردار خواهد بود. بنابراین، همان گونه كه نظارت بیرونی بر كاركنان، بدون كنترل درونی آنان كامل نیست، نظارت بازرسان نیز بدون پشتیبانی عامل باز دارنده در وجود خود آن ها، در موارد بسیاری كارآیی لازم را ندارد. علاوه بر این، در اهمیت خود كنترلی، كه از آن به تقوای كاری نیز می توان تعبیر كرد، روایات بسیاری وجود دارد؛ حتی می توان ادعا كرد تمام آیات و روایاتی كه سفارش به تقوا می كند، شامل تقوای كاری- كه بخشی از تقوای الهی است- نیز می گردد. توضیح بیش تر این قسمت، در مبحث ضرورت خود كنترلی خواهد آمد؛ اما برای نمونه، روایتی را كه از حضرت علی (ع ) در این باره وارد شده، می آوریم: اجعل من نفسك علی نفسك رقیبا؛[2] از خودت، مراقبی بر خویشتن قرار ده. مراقبت و كنترل خویش، محدود و محصور به موارد خاصی نبوده و همه عرصه های زندگی را در بر می گیرد. بنابراین، آنچه به عنوان مراقبت در روایات مورد اشاره قرار گرفته است، به كنترل غرایز درونی و به اصطلاح، رعایت اخلاقیات منحصر نمی گردد؛ زیرا در اصطلاح اهل فن، روایت مطلق بوده و مقید به موارد خاصی نیست؛از این رو، این دستور در سازمان نیز می تواند سرلوحه كاری كاركنان قرار گرفته، آنان را موظف به خود كنترلی نماید. درباره فواید خود كنترلی می توان گفت كه این شیوه، در مقایسه با نظارت های بیرونی، بسیار كم هزینه تر است؛زیرا وجود سیستم های دقیق و شدید نظارت، مخارج سنگینی را بر سازمان تحمیل می كند و سازمان می بایست بخشی از منابع و امكانات خود را به این امر اختصاص دهد؛ از این رو، رویكرد خود كنترلی به لحاظ اقتصادی كاملا مقرون به صرفه است. از سوی دیگر، گسترش فرهنگ خود كنترلی در سازمان و جامعه، موجب می شود كه از تمامی امكانات و ابزارهای كار و از لحظه زمان كار، بیش ترین و بالاترین بهره برداری به عمل آید، بی آن كه كم ترین اسراف، حیف و میل، ریخت و پاش و به هدر دادن منابع و امكانات صورت می گیرد؛ زیرا این موارد در فرهنگ دینی، ضد ارزش است، و كسانی كه از قدرت خود كنترلی برخوردارند در برابر این پدیده ها كوچك ترین نرمش نخواهند داشت. همچنین در محیطی كه فرهنگ خود كنترلی در آن نهادینه و در جای جای آن حاكم است، معمولا افراد، بدون انجام دادن كار مفید توقع و چشم داشتی نداشته و حاضر نیستند حقوق دیگران را پایمال كنند. آن ها به خود اجازه نمی دهند كه به امكانات و منافع جمعی صدمه ای وارد كنند و یا در انجام دادن وظایف خود قصور و كوتاهی نشان دهند؛ نتیجه چنین حالتی ایجاد و گسترش قسط و عدالت اجتماعی است. چنانچه خود كنترلی با انگیزه الهی همراه باشد، از مصادیق تقوای الهی خواهد بود، و تمام آثار و بركاتی كه برای تقوا شمرده شده، شامل این نوع تقوای كاری نیز می شود؛ چنین تقوا و یا خود كنترلی آثار و بركات فراوانی حتی در خود فرد بر جای می گذارد كه در منابع اسلامی به آن ها اشاره شده است.
به طور اجمالی می توان گفت كه خود كنترلی در مقایسه با نظارت بیرونی، بهترین شیوه كنترل عملكرد است. اگر این شیوه ایجاد و تقویت گردد، كاركردی به مراتب كارآمدتر از نظارت های بیرونی دارد؛ زیرا نظارت های بیرونی در صورتی اثر بخش خواهند بود كه افراد، كنترل كننده خود نیز باشند؛ در غیر این صورت طبعا مواردی كه از دید ناظران مخفی مانده و مشخصا در عرصه نظارت وارد نمی شوند، هیچ گاه مورد ارزیابی دقیق قرار نگرفته و انحرافات احتمالی نیز اصلاح نمی گردد؛ در نتیجه نظارت اعمال شده، ناقص خواهد ماند و به فرموده امیر مؤ منان (ع ) بی اثر می گردد: